Kültür politikaları meselesi önemli ve ciddi bir konu. Türkiye bunu zaman zaman farklı yaklaşımlar içinde tartıştı. Ancak daha önceki dönemlerin tartışmasıyla bugünkü tartışma arasında farklar var. O dönemdeki ana tartışma şuydu: Acaba devlet, kültür politikalarının oluşturulmasına bakanlık aracılığıyla katkıda mı bulunacaktır, yoksa bunlara yön mü verecektir? Bu tartışmanın kaynağı aslında 1970’lerdedir. Varılan sonuç şöyledir: Devlet kültür politikalarının oluşturulmasında rol oynamak zorundadır. Çünkü bu kültür dediğiniz hem yaygın hem de örgün alanın kendi kendisini üretmesi, kendi finansmanını temin etmesi mümkün değildir. Devlet bunlara bazen bir karşılık gözetmeksizin, pratik ve günlük bir karşılık gözetmeksizin, ama büyük ölçekli planlamalar yaparak, bunların uzun vadeli katma değerlerini hesap ederek katkıda bulunmak zorundadır. Arkeolojik kazılardan tutun, büyük kapasiteli operaların, balelerin, tiyatroların işletilmesine kadar, özel sektörün finansal olarak başaramayacağı kültürel etkinlikleri devlet yürütmelidir. 

Devletin yurttaşlarına karşı anayasal bir görev olarak kültür üretiminde bulunma ve kültür harcaması yapma zorunluluğu var. Özel sektör veya özel kültür veya özerk/otonom kültür üreticileri muhakkak ki bu alanlara kendi katkılarını getireceklerdir ama bunlar daha ziyade işin estetik, daha artistik yanıyla ilgili çabalar olur. Devletler dünyanın hiçbir yerinde çok avangart, çok deneysel yapıları desteklemezler. Bir alan açar, onlara da dolaylı olarak destekler sağlar. Bu demokratik bir anlayışın hâkimiyetine ve kültür konusuna özgürlükçü ve çağdaş bir açıyla yaklaşmasına bağlıdır. 

Türkiye böyle yapmıyor. Türkiye özellikle 1970’lerin ortasından başlayarak çok yönlendirici, endoktrine edici bir kültür politikası tercihi içinde oldu. Bu bizim kendi tarihsel birikimimizden kaynaklanan bir sonuç. Biz tarihin belli dönemlerinde çeşitli etkilerle, çeşitli nedenlerle büyük kültür kampları değiştirdiğimiz için, daha geleneksel Osmanlı, İslam-Türk kültür kaynağından Batılı bir kültür kaynağına geçtiğimiz için, hükümetler kendi politikalarını bu iki kaynak arasında bir arabulucu olmaktan çok birinden birini tercih etmek şeklinde ortaya koymuştur. Dünyanın gelişmiş ülkelerinde iki önemli unsurdan söz edilebilir. Bir, devlet kültürel alana maddi olarak yol açıcı bir biçimde katkıda bulunmaktadır. İki, eğitimin temel özelliği insanların kültür edinmelerini, akültürasyonlarını sağlamaktır, yani eğitim sadece birtakım bilgilerin alınmasıyla sınırlı değildir, esas itibariyle insanın kültürel vizyonunun genişletilmesiyle ilgilidir. İnsanın kendi iradesiyle kitap okumasını, film seyretmesini, konser dinlemesini, tiyatro izlemesini sağlamayı amaçlar. Şimdi bu tartışma gelişmiş ülkelerde aşılmış olduğu için, oralarda kültür politikalarında asıl önemli olan husus, demin bahsettiğim gibi, bu yerelleşme, sivilleşme ve özerkleşmenin sağlanmasıdır. Bu bir demokratik kültür oluşturur, yani dileyen dilediği kültürel üretimi, gerekirse devlete karşı bile olsa devletten aldığı kaynağı kullanarak gerçekleştirebilir. 

Kültür sadece yeniden oluşmaz, kültürde yeniyi oluşturan bir eski de vardır daima. İnsanın sürekliliği var. İnsan bugünkü modern insan olarak 40.000 yıldır bu kültürü üretiyor, değil mi? Picasso Lascaux Mağarası’nın resimlerini gördüğü zaman, “O günden bugüne yeni hiçbir şey öğrenmedik” diyor. Bu bakımdan kendi tabii seyri içinde kültür daima eklemlenen bir yapının bütüncül halidir. Buna insanın yaptığı alet edevat da dahildir. Bir dönemde gündelik fonksiyon için kullanılan aletleri bir sonraki dönemin sanat yapıtı veya “artefaktları” olarak değerlendiriyoruz. Bu bakımdan geçmiş kültürel birikimin anlaşılması ve yerleştirilmesi elbette önemli. 

Buradaki hadise şu: Devlet-kültür ilişkisinin bizim gibi toplumlarda oynadığı başka bir rol daha var: Biz kendi toplumumuzda gerçekten de kültürü bir yerden kesip bir yerden başlatmak gibi bir anlayış içinde ürettik. Cumhuriyet döneminin temel gerçekliği bu. Osmanlı bunu kopuş mantığı gütmeden, tabii bir akış, tabii bir seyir olarak görüyordu. Cumhuriyet buna radikal ve devrimci bir darbe indirdi ve o günden itibaren de Türkiye’de kültür aslında ideolojilerin çarpışma alanına dönüştü. Yani kültür kendi maddi üretiminin gerçekliğini bırakıp ideolojik bir ihtiyaca ne kadar cevap veriyorsa o kadar önemsenen ve o kadar benimsenen bir nitelik kazandı. Belli bir iktidarın tercihi belli bir kültür politikasını ve belli bir kültürel zihniyeti öne çıkardı. Başka bir iktidarın tercihi de başka bir politikayı ve başka bir zihniyeti öne çıkardı. Türkiye birleştirici kültür politikaları üretmeyi başaramadı. Türkiye’de kültür birleşmelerin, bütünleşmelerin alanı olmaktan çok ayrışmaların alanı haline geldi ve ne yapalım ki 1990’lardan, 2000’lerden itibaren bütün dünyada kimlik politikalarının öne çıkması bizdeki bu gidişatın üstüne benzin döktü. Belli bir kimliğin kültürü kabul ediliyor ama başka bir kimliğin kültürü daha başlangıçta, demin söylediğim gibi, içerdiği kültürel anlayış veya ifade veya yaratıcılık hiç gözetilmeden reddediliyor. Oysa Türkiye’nin büyük kültür sentezleri yapabilme imkânı diğer toplumlardan daha fazlaydı. Bunu bıraktık, belli bir zamandır “Kültürün geçmiş birikimini acaba bugüne nasıl taşıyabiliriz?” diye bir soruyla uğraşıyoruz. 

Dolayısıyla Türkiye bugün olmayan bir geçmişi, bugünün içinde yeniden kurgulamaya çalışıyor ve geçmiş dönemlerin bir replikasını adeta kültür politikası olarak ortaya çıkartıyor. 

İkinci bir yanına gelelim. Dünyanın her yerinde devlet ile kültür üretimi ve kültür politikası arasında, kültür kurumları arasında çatışmalar olur. Bunu çözmek yine demokratik kültür anlayışına dayanır. Eğer bir ülkenin demokratik mekanizmaları kuvvetliyse bu tartışmayı bitirir.