Şöyle bir yerden başlayabiliriz. Sanatsal kurumlar kentte, Hasan Bülent’in bahsettiği toplumsal alanları yaratan kurumlar ve bunlar ne kadar çoğalırsa, kent de o derece açık kent haline gelebilir. Çünkü sanat paylaşılan bir şeydir; yani özellikle işte sinema, tiyatro, hatta dil kursları diyelim, hatta edebiyat söyleşilerinin olduğu yerler, müzeler, bütün bu alanlar kentte açık alanlar, rahat girip çıktığınız ve girdiğiniz anda insanlarla birlikte olduğunuz alanlardır. Kütüphaneler çok önemli. Kütüphaneler, arşivler ve müzelerin başka bir rolü de var. Onları bellek koruyan ve de bellek üreten yerler olarak da görebiliriz. Onun için bilfiil sanatı, resim, müzik, heykel, edebiyat ve mimariyi de bunun içine kattığınız vakit, bütün kentin ve kentteki yaşamın ve insanların paylaşımının araçları oluyor bunlar. Gerçekten bunların oluşturduğu kurumlar kenti bir açık kent, kültürü bir açık kültür haline dönüştürebilecek araçlar oluyor. Bu bilgi birikiminin aynı zamanda arşivlerde ve kütüphanelerde bulunması gerekiyor, çoğaltılması ve korunması gerekiyor.

Hayır, öyle bir şey hele bugün katiyen olamaz çünkü böyle odaklanmış kültür yok artık. Zaten Türk kültürü dediğiniz vakit bu çok melez. Amerikan kültürü de öyle, Fransız kültürü de öyle ve kimlikler de öyle. Bütün toplumsal kimlikler de çok melez kültürler. Şimdi biz sanatçıya tepeden sorumluluk yükleyemeyiz ama şu durum sanatçıya sorumluluk yükleyebilir: Sanatın değişik dönemlerinde kendi içinde sanat kurumunun ürettiği değerler sistemi vardır, kendi içinde ürettiği etik vardır. Bazı sanatçı bunun dışında kalır, bazı sanatçı bununla birlikte yaşar ve gelişir ama hiçbir zaman bu sanatçı o etiğe uyduğu için daha iyi bir sanatçı olmamıştır. Çünkü sanat aslında hiç değilse ideal olarak bir hürriyet alanıdır ve Aydınlanma’dan bu yana sanat benim gördüğüm kadarıyla en nadir, eşsiz hürriyet alanlarından biridir. Sanat 19. yüzyıldan itibaren insanın özgür düşüncesine yardım ettiği gibi topluma, idareye, yönetime, yaşam tarzına eleştiriler yöneltebilecek bir konuma gelmiştir. 

Zaten olamaz, çünkü öğretim üyesi bir anlaşma içinde işini yapıyor. Hukukçu devletle, toplumla bir anlaşma içinde işini yapıyor. Sanatçı hiçbir şekilde öyle değil. Daha önce dinin baskın olduğu, kültürü belirlediği dönemde sanatçının dine karşı bir sorumluluğu vardı veya sanatçının mesenlere karşı bir sorumluluğu vardı. Bugün olamaz. Hiçbir şekilde sorumluluk zorlayacak bir anlaşma, bir kayıt yok zaten, yani maddi olarak böyle bir şey olamaz. Ama dediğim gibi etik bir duruş olabilir, bu başka bir şey. O da her zaman çok belli olmayan, ancak zamanla anlaşılabilen bir şey olabilir. Ancak sanatın kendi yorumuyla gerçekleşebilir.

İnsanların kente karşı, dizayna karşı estetik duyarlılığını canlı tutan İtalya’da küçük yaratıcı endüstriler yaşıyor. Bir sokakta yürüyorsunuz, bir adam klasik bir ceket dikiyor, ötekisi çanta dikiyor. Bir diğeri ayakkabı yapıyor, fırça üretiyor. Bir başkası ne bileyim, mozaik yapıyor. Genel kültür dediğimiz şeye bunun o kadar çok katkısı var ki; aynı zamanda ekonomiye çok fazla katkısı var. Türkiye’de de bu vardı, büyük ölçüde vardı. Kayseri’de eski kentin içinde böyle işçilerin çalıştığı küçük endüstriler, ürettikleri yerler vardı.

Arastalar... Geldiler, kenti yenilemek adına yıktılar bunları, hepsini yok ettiler, o adamları dışarı attılar. Aynı şekilde İstanbul’da bu yapıldı ve bu belki kötü niyetle yapılan bir şey değil, iyi niyetle oraları temizlemek için, modernleştirmek için yapılan bir şeydi. Ama ondan sonra da bu insanlar büyük kentlerde hiçbir şekilde özendirilmedikleri için, yardım edilmedikleri için yaşayamadılar. Devletin genel ithalat-ihracat politikaları da bunu çok etkiliyor. İstediğiniz şeyi istediğiniz gibi Türkiye’ye sokabiliyorsunuz. Türkiye’de müthiş bir dericilik varken, istediğiniz kadar deri ithal edebiliyorsunuz. Amerika’ya bavulla girdiğiniz vakit bir Amerikalı olarak bavulunuzu açıp dışarıdan ne aldıysanız yarısının vergisini veriyorsunuz. Türkiye’de küçük endüstrilerin, el işçiliğinin korunması, özendirilmesi, finansal olarak yardım almaları, onlara yer açılması gerekiyor. Onlara yer açılması aynı zamanda kenti zenginleştiren bir şey, yani kent çeşitleniyor. Farklı bir sokağa giriyorsunuz, insan çeşitliliği görüyorsunuz, çünkü insan yaptığı şeyle kimliğini belirliyor. İnsan çeşitliliği ortaya çıkıyor. Yani hem ekonomik olarak, hem mekânsal olarak hem de genel kültüre yardımcı olarak; çünkü sanat birdenbire oluşmuyor, sanat yeteneği tepeden aşağıya inmiyor. Ya babası marangozdur ya annesi eliyle bir şey yapıyor, evde onu görmüştür. Genel kültür düzeyinin yükselmesi aynı zamanda küçük endüstrilerin ve genel olarak endüstrinin gelişmesiyle olabilecek bir şey. Okullardaki o sanat ve zanaat ayrımı da bugün güncel sanatta yok, yok olmaya başlıyor zaten. Sanatçı icabında dikiş dikerek de resmini yapıyor. 

Onun için bu el işleri bugün dünyada çok önemli. Tabii şunu da unutmamak lazım, birçok teknoloji ve ileri üretim şekli de küçük üretim yapanın bir teknik uzmanlıkla bütünleşerek, bir pazarlama uzmanıyla birlikte daha üst düzeyde bir üretime dönüşmesi şeklinde oluyor. Böylece üretilen şey de uluslararası bir metaya dönüşüyor. Her türlü üretimin, her türlü sanat ve zanaatın birbirinden haberdar olması, birlikteliği bir ülkede gelişmeyi sağlar. Modern dönem öncesinde bu ayrım, hele Batı dışında yoktu. Hindistan’da, Japonya’da olduğu gibi, bu ayrımın olmadığı, sanatın gündelik yaşamda etkin olduğu ülkeler hemen adapte olup teknolojide de yaratıcı olabildiler. Onun için bugün bilgisayar teknolojisi Hindistan’da, Çin’de, Japonya’da, bu gibi ülkelerde ileri durumda.