Yaratıcı endüstriler dediğimiz zaman bu 21. yüzyılın kavramı. Önce bilgi çağı dendi, bilgi çağından sonra bu iş bir bilgi endüstrisine dönüştü. On sene kadar önce Harvard’da bir program gerçekleştirildi.
“21. yüzyılda kültürel bakımdan ayakta kalmak için neler yapılmalı?” sorusu incelendi. Sonra bu kitap oldu, yayımlandı. Üç şey önerildi yeni kuşakların 21. yüzyıla uyum sağlaması için: Bir, İngilizce öğrenecekler; bugünkü dünyanın lingua franca’sı İngilizce. Varsın mesleğinde zayıf olsun, İngilizce biliyorsa bir kişi başını kurtarabilir. Mesleğinin en büyük adamı bile olsa, eğer İngilizce bilmiyorsa işi çok zor o insanın. İki, bilgisayar okuryazarı olacak. Bilgisayarı sadece bir daktilo makinesi veya basit işler için değil, bütün yetenekleriyle kullanmayı bilecek. O zaman kendine yeni birtakım imkânlar bulabiliyor. Üç, matematik öğrenecek. Bu da trigonometri formüllerini ezberleme meselesi değil, analitik düşünce sistemini kavrayabilme meselesi. Bugün de matematik öğrenmenin yerini algoritma bilmek aldı. Artık sosyal bilimler bile algoritmalarla bütünleştirilerek ilerliyor. “Dijital beşeri bilimler” çağında yaşıyoruz. Yaratıcı endüstriler konusuna buradan gelelim. 

Bugün dünyada yepyeni bir çağın içinde yaşadığımızı kabul etmek lazım. İklim değişikliği oldu ama biz hâlâ onu kabul edip etmemek için uğraşıyoruz, çünkü bu dünyayı algılayışımızla ilgili bir husus. Dünya bugün bizim bildiğimiz, yetiştiğimiz dönemlerin dünyası olmaktan çıkalı bir hayli oldu ama hâlâ o geleneksel dünyanın, eski dünyanın izleri de var olduğu için, onun devam ettiğini sanıyoruz. Büyük ölçüde değişti ve bu değişimi sağlayan yaratıcı endüstrilerdir. 

Bugün bilgisayar endüstrisi bile artık bunun içinde kabul edilebiliyor; dolayısıyla bugün yeni medyalar, bugün tasarım başlı başlına bir kavram ve birer üretim alanı. Ve daha birçok, şu anda aklımıza gelmeyen alan bilgi endüstrisi alanının alt başlığını oluşturuyor. Bugün yeryüzünün en kıymetli iki kavramı var. Bir bilgi, iki yaratıcılık. Yeryüzünde sahip olmanız gereken tek şey yaratıcı düşünce. Bugün yaratıcı endüstri dediğiniz zaman, Uber taksi sistemini de onun içine dahil edenler var, GoPass diye bütün Amerika kıtasındaki kültürel etkinliklere girme imkânı sağlayan endüstrileri dahil edenler de var. Bence bu konu 21. yüzyıl kültürünün en önemli kısmını meydana getiriyor. Bir toplumun kültürel üretimini artık sadece klasik kültür, sadece retorik kültürü, sadece edebiyatın veya tiyatronun oluşturduğu bir kültür üstünden yönetmesi mümkün değil. Yaratıcı endüstriler alanı kendi kapitalini üreten, kendi imkânlarını yaratan ve aynı zamanda insan kaynağı ve eğitim planlaması bakımından yepyeni ufuklar geliştiren bir alan. O yüzden bütün bu konuştuklarımız kadar önemli olan bir husus da yaratıcı endüstrilerin nasıl bir formasyon kazanacağının planlanması. Yetenek birikimi bir dönemde edebiyattaydı, 20. yüzyılda sinemaya gitti. Bugün bilgisayar, güncel sanat, tasarım o yetenek birikimini bünyesinde topluyor. Şimdi bilgisayar dediğimiz, tasarım dediğimiz bu alanı artık kültürün ve bu kültür endüstrisinin dışında düşünmek mümkün değil. Animasyonlar, üç boyutlu animasyonlar, eğlence endüstrisi denen uçsuz bucaksız bir dünyanın ihtiyacını karşılayan yeni metodolojilerin üretilmesi, bu yaratıcı endüstriler alanının ne kadar önemli olduğunu gösteriyor. Türkiye’nin de bunu aynı zamanda eğitim ve yüksek eğitim planlaması içinde, hiç zaman geçirmeden ele alması lazım. Her okulun şu bölümünün bu bölümünün olmasıyla sağlanacak bir sonuç değil bu. Bunların mutlaka planlamaya tabi tutulması lazım. Çünkü teknoloji, ideoloji ekseninde baktığınız zaman, yeninin basıncına dayanabilecek herhangi bir ideolojik yapı şu anda söz konusu değil. Biz farkında olsak da olmasak da yeni teknolojiler yeni bir insan tipi, yeni bir kültür üretmiş durumda. Bunu yok saymak olanaksız. Eğlence endüstrileri bu dünyayla ilişki kuruyor. Asıl örgütlü kültürel eğitim dünyasının ve alanlarının bu dünyaya yönelmesi gerek. Yaratıcı endüstriler sadece bildiğimiz geleneksel üretimlerin dışında çok farklı ve özgür imkânlar geliştiriyor. Şimdi eğitim sistemlerinin de bu kültürel anlayışı karşılayacak bir dokuda hazırlanması gerekir.

Gazeteci Andrew Finkel bir anekdot anlattı bana. Yazdı da bunu galiba. Daha duvar yıkılmadan önce Rusya’ya gitmiş. Bir otelde kalıyormuş. Rusya o zaman perişan bir yer; mağaza yok, dükkân yok, hiçbir şey yok. Asansörü idare eden bir adam var. Adam elinde bir kitap okuyor. Andrew Finkel bunu görünce diyor ki: “Bu halk bu kitabı okuyorsa rejimin daha fazla devam etmesi mümkün değildir.” Çünkü halkın bilinci rejimi aşmış vaziyettedir. Bu durum devletler bakımından büyük bir çelişkidir. Devletler ister ki halkın bilinci kendi yönetim anlayışını aşmasın, onun içinde kalsın, onunla at başı gitsin, hatta kendisi onu biçimlendirsin. Yani devlet teorisinin özünü de oluşturan temel mesele budur. 

Kişisel olarak ben devletin bu alandaki işleriyle uğraştım, özel sektörde de uğraştım bu konularla, üniversite bağlamında da aynı sahalarla ilişkim var. 2015’te Belçika’da Europalia Festivali’nin artistik direktörlüğünü yaptım. Şunu anladım ki Türkiye’de devletle bu üretim alanları arasında kapanmaz bir açıklık var. Fransa’da da, Amerika’da da buna benzer çok çelişkiler yaşadım. Europalia örgütüyle Belçika devleti arasındaki problemleri de saat saat yaşadım fakat bunların düzeyleri var. Türkiye’de bu meseleyi kapanmaz bir açıklık olarak görüyorum. Finkel’ın örneğine dönersek, toplumun burada oluşturduğu, geliştirdiği üretimle devletin kabulleri arasında uzaktan yakından bir ilişki yok. Kerhen veya zorla ya da diplomatik sebeplerle bunların bazılarını kabul edebilir devlet ama bu onu varlıksal olarak kabulüne tekabül etmez. O başka bir telden, bu taraf başka bir telden çalıyor, ki bu ikisi arasında hiçbir armoni yok; olsa olsa tamamen bir kopukluk söz konusu. 

Peki, buna rağmen tanıtım konusunda hiçbir şey yapılamaz mı? Yapılabilecek hiçbir şey yok mudur? Var. Eğer demin konuştuğumuz bu yaratıcı endüstriler yeteri kadar kendi özerklikleri içinde devreye girerlerse, toplumsal aktörler, toplumsal üretim gücü, üretim gücünü elinde tutan aktörler devreye girerlerse bu konuda yol alınabilir. Örnek Türk Hava Yolları’dır. Yıllardır düşünürdüm, Türkiye’deki bir konuyu dünyada gündeme getirmek için neden para harcanıp, diyelim ki Time, Newsweek, Vanity Fair gibi dergiler, Amerika’daki, Fransa’daki televizyon kanalları devreye sokulmaz, niye oralardaki billboardlar kullanılmaz diye. Türk Hava Yolları bunu yaptı. Demek ki üretilen katma değer konusunda devlet ikna edilebilirse, devlet dediğiniz de onun yöneticileridir, ikna edilebilirse bu yol alınabilir. O zaman iş şöyle bir noktaya geliyor: Türkiye’de kültürel üretimin aktörleri kendi iç dayanışmalarını sağlar, özgül ağırlık kazanma başarısı gösterirlerse bu açıklık bir ölçüde kapatılabilir. Yoksa bu Dışişleri Bakanlığı’nın eğitilmiş diplomatlarının kişisel girişimiyle veya zevkiyle, yurtdışındaki kültür ataşelerinin inisiyatifleriyle olacak bir şey değildir. Devlet politikasıdır! Ama unutmamak lazım ki, Türkiye’de devletin politikası buradaki kültürel üretimi anlayan, destekleyen, onu içselleştiren bir politika değildir. Mevcut koşullarda bu iki unsur arasındaki açıklık ancak bir erk üretmek ve kullanmak suretiyle kapanabilir. Yoksa sorun şu ki, bu devlet kültürel tanıtımını başka unsurlar üstünden yapıp görevini ve sorumluluğunu yerine getirdiğini zannediyor. Halbuki buranın bu birikimini dışarıya taşıyacak başka yöntemler aramak lazım. 

Devletin, kültürel üretimi bir ihraç kalemi ve aynı zamanda kendisinin ve ülkenin imajını oluşturacak performatif bir varlık olarak görmediği sürece bunu yapması söz konusu değil. Ben şimdi gidip devletin yetkililerine bizim Osmanlı eserlerinden oluşan bir sergiyi şurada şurada açacağım desem, onun parasını verirler. Ama bugünkü tiyatronun, bugünkü güncel sanatın sergisini açacağım dersem bu imkânlar sağlanmaz. Arada uzlaşmaz, kapanmaz bir fark var. Bu durum bir anlayış değişikliğini gerektirir. Ancak tepeden tırnağa farklı bir muhakemenin o kurumlara nüfuz etmesiyle ortaya çıkabilecek bir sonuçtan bahsediyoruz. Bakanlıkta kabul ettiriyorsunuz, Başbakanlığa gidiyor, oradaki bürokrat “bırak” diyor ve o anda her şey bitiyor. Ben bunları 1991-95 arasında Kültür Bakanlığı’nda danışmanken bizzat yaşadım. Üstelik büyük de etkim vardı. Bu yapının değişmesi, Türk devletinin kültürel zihniyetiyle ilgili bir değişikliğe bağlıdır.