Cumhuriyet’in o zaman ikili bir probleminden, bugüne intikal etmiş, bugünkü kültür politikaları bakımından tayin edici ikili sorunundan söz edelim. Bunlardan birisi şu: Bu bellek-kimlik ilişkisi içinde kendi klasikleri ve kanonlarıyla yeteri kadar ilişki kuramadı Cumhuriyet dönemi. Kuramazdı, çünkü bunu sağlayacak birikimi yoktu. Divan edebiyatı ve Osmanlı müziğini herkes bütün ayrıntısıyla biliyordu ama “bunu bırakalım, Batı müziğine dönelim” dediğiniz zaman “Türk Beşlileri” diye adlandırdığımız beş kişiye yaptırdıklarını yaptırmak zorundaydı. Ama orada bile güçlü bir sentez arayışını ihmal etmedi. Türküleri çoksesli hale getirmelerini istediler, sonra da Çayda Çıra, Köçekçe yazmalarını beklediler. Öyle de oldu. Bu ihmal edilecek bir başarı değildir. Necil Kâzım meseleyi Itrî’ye kadar götürdü. Bu yanlış bir yaklaşım değildi. Nesi yanlıştı bunun? Yanlışlık bizim özgül ve özgün kültürümüzü yok saymaktı. Bir dönem o yanlışa düşüldü. Ama bu örnekler onun aşılacağını da gösteriyor. Bu Türkiye’nin büyük zenginliğidir. Batı kendi dinsel müziğini çekirdek olarak kullandı, Beethoven’a, Mozart’a kadar geldi. Biz onu olduğu yerde bıraktık, kendi iç dönüşümüyle devam ettiremedik. Ama bugün iki kültüre de sahip olma gibi bir zenginliğimiz var. Bunları bir arada kullanabiliriz. Fakat klasik Batı müziğini yapmak da öyle o kadar kolay, bir gecenin içinde öğrenilecek bir şey değil. Ama klasik Türk müziğini dinlemek de öyle kolay değil. Bach’la Meragi aynı kulağa ve kültürel birikime ve zihniyete hitap eder. İnsanlar bu müziklerin hiçbirini doğuştan kulaklarında getirmez. Müzik dinlemeyi öğrenmek bir kültür işidir. Müzik yapmak da, bir müzikten diğerine geçmek de öyle. Cumhuriyet bunu denemiştir ama kendi radikalizmi içinde kalmıştır. Adnan Saygun anlatıyor, masanın başında toplanıyorlar, “ne için toplandık, müzik devrimi yapacağız” diyorlar. Sürekli yukarıdan, saraydan telefon geliyor, “devrim oldu mu, bu devrim oldu mu olmadı mı” diye. Böyle bir birikim eksikliği ve ihtiyacı söz konusuydu. Birincisi bu, ama buna rağmen bir diretme, dayatma demeyeyim de, bir diretme devam etti. Bu örneği genişleteyim. Dünyada en çok müracaat edilen tiyatro kişiliği, artık her yerde bilinen kişilik Hamlet’tir. Herkes Hamlet’i yeniden üretiyor. Antik Yunan klasiklerini, herkes Sofokles’i, Euripides’i yeniden üretiyor; bitmez tükenmez kaynak. Ama biz Abdülhak Hamit’in biraz da bunlardan etkilenerek kaleme aldığı bütün o Finten’leri, Tarık’ları yeteri kadar kullanmıyoruz. Bunun zamanının geldiği kanısındayım. Yeni bir metot ve yeni bir anlayışla birisi çıkacak ve diyecek ki: Şunlara da bir bakalım; burada da, Tanzimat tiyatrosunda, Meşrutiyet tiyatrosunda birçok farklı yorumlar içinde ele alınabilecek ve bugün üstünde tartıştığımız konuların kaynaklarını oluşturacak metinler var, bunları yeniden üretelim. Ben bunun gerçekten çok kısa bir süre içinde patlama halinde yaşanacağına inanıyorum. İnanıyorum, çünkü Türkiye neticede son 10 yılda güncel sanat dediğimiz alanda dünyayı yakalamıştır.

Bugün Türkiye’de üretilen sanatla, İstanbul galerilerinde gösterilen sanatla, New York galerilerinde gösterilen sanat arasında, mekânsal büyüklükler dışında hiçbir fark yoktur. Bu ressamları, bu sanatçıları götürün dünyanın herhangi bir yerine koyun, orada da ayaklarının üstünde dururlar ve duruyorlar zaten. Bahsettiğim uygulamanın da sırası gelecektir, o birikim bence tamamlanmaktadır artık. Bellek kaybı, evet yaşadık, doğrudur; daha farklı olabilirdi. Ama ne yapalım ki tarih böyle, geriye doğru dönüşlü bir şey değil. 

Şimdi ikinci unsur da şu: Biz bugün asıl başka bir konunun üstünde durmalıyız. Sorunu hep geçmişte aramak biraz bugünün meselelerinden kaçmaktır. Dünyada iki temel kavram var kültür alanını tayin eden; bunlardan biri multiculturalism, çoklu kültür anlayışı, daha tam Türkçesini bile bulamadığımız bir kavram. İkinci kavram pluralism, çoğulculuk. Bunların karşısına hâlâ, burada dayatmacı diyeyim, doğrusunu kullanayım, monolitik, tek yapılı ve monistik, tek anlayışlı, tek çekirdekli bir kültürü getirerek, bırakın sanatsal üretimde geçmişin birikimini yeniden kullanmayı, sosyolojik manadaki kültürel problemlerin çözümünde de çok geri bir noktaya düşeriz ve toplumsal olarak başımıza büyük işler açarız. Multikültüralizm kavramını insanlar durup dururken bulmadılar. Berlin Duvarı yıkıldıktan sonra, 1990’larda, bu göçler, bu sınırsızlaşmalar, bu akışkanlıklar başlayınca, “insanlık sosyolojik olarak farklı kültürlerin bir arada yaşamasının yolunu bulmak zorundadır” noktasına gelindi. Maalesef bugün daha geride bir noktaya düşmüş vaziyetteyiz dünya siyasetinde. İslamofobi, göçmenlere karşı izlenen tutumlar, her şeye rağmen siyahlara, eşcinsellere dönük ayrımcı uygulamalar yüz kızartıcı bir noktada. Ama insanlık bunlara bakarak bir doğrunun ve bir ütopyanın savunulmasından vazgeçmek zorunda değil. 

İkincisi çoğulculuk. Tek çekirdekli bir dünyanın daha fazla dönmeyeceği ortada.
O yüzden genel olarak ister sosyolojik planda olsun ister doğrudan sanat ve kültür alanında olsun politikalar saptanırken bu kavramların önemini göz önüne almak lazım. Muhafazakârlık da bir haktır. Dünyada üç dört büyük siyasal ideolojiden biri de muhafazakârlıktır. Bir insan kendi hayatında veya siyasal tercihinde muhafazakâr olabilir ama o demokratik yapı içinde, o çoğulcu anlayışı içinde yer alıyorsa, diğerinin mevcudiyetine de en az kendi tutumunun mevcudiyeti için istediği kadar saygı gösterir. Türkiye’nin asıl bunun üstünde durması lazım.

Aslında Türkiye’deki kültür tartışmaları esas itibariyle Kulturkampf diye tanımlayabileceğimiz bir noktaya erişmiştir. Bu iki nedenden ötürü böyledir. Birincisi, bilindiği gibi bu terim Katolik kilisesiyle laikler arasında cereyan eden ve 1870’lerde tüm Avrupa’yı sarsan kavgaya verilen addır. Daha sonraki dönemlerde gene kültür savaşları olarak tanımlanmıştır ve 20. yüzyılda ilericiler-muhafazakârlar arasındaki gerilimler bu adla anılmıştır. Türkiye her bakımdan bugün kültür dendiği andan itibaren bu çerçevenin içinde yer alıyor. Meseleyi kesinlikle bir din gerilimi olarak koymamak gerekir. Ama bizim kendi tarihimiz içinde bu olgu Batı-Doğu, evrensellik-yerellik şeklinde tezahür etmiştir. O haliyle gerilim ve çatışma bugün de sürmektedir. 

İkinci neden dinin bu oluşumda üstlendiği veya dine atfedilen roldür. Öyle anlaşılıyor ki, daha önceki dönemlerde Batılılık-Doğululuk/yerellik şeklinde önümüze gelen ve Tanzimat’tan bu yana hayatımızı tayin eden yaklaşımlar bugün laiklik-dindarlık şeklinde önümüze çıkmaktadır. Gerçekten de bugün gerek devlet eliyle sürdürülen tartışmalarda, gerekse toplumun kendi içindeki bölünme ve ayrışmalarında bu iki kutup, ikili bir karşıtlık yaratmaktadır. Toplumun kültürel alanı nasıl kuracağı ve kullanacağı bu tartışmanın alacağı yönle belirlenecektir.