İki konu daha var. Birincisi, toplumların en eski çağlardan bugüne gelene kadar kendi ürettiği kültür oluşturma biçimleri vardır. O nedenle yerel yönetim olgusunu küçümsememek lazım. Yerel yönetim aslında dünyanın en önemli kavramlarından biri; belli bir grubun, belli bir bölgenin kendi kendisini yönetmesinin aracıdır ve o yerel kültürle yerel yönetim arasında mutlaka sosyolojik bir ilişkinin olması lazım. Nitekim İKSV bir tarihte bunu bir rapor haline getirdi; “Acaba yerel yönetimler bu kültürel yönetimin önünü nasıl açabilirler?” sorusuna cevap aradı. Başta söylediğim gibi, eğer kültür üretimi bir anayasal haksa, devletin topluma karşı sorumluluğuyla yerine getirmesi gereken, şartlarını sağlaması gereken bir haksa, yerel yönetimler bu yönde daha özerk, daha bağımsız şekilde bunu sağlayabilir. 

Bir başka husus daha var, onu genellikle ihmal ediyoruz, o da kültür endüstrisidir. Burada soru, kültür endüstrisine karşı devletin yerine getirmesi gereken sorumlulukları var mı? Bu sorumlulukların sınırı ne olacaktır? Sansüre aklı başında olan herkes karşıdır ama kültür endüstrisinin bu bazen “yıkıcı” olabilen yapısına karşı bir baraj oluşturma görevi, sorumluluğu mevcut mudur? Çünkü bir gerçeği biliyoruz, o da şu: Dünyanın her yerinde kültür ikiye ayrılmış vaziyette. Bir operadan, baleden, resimden, heykelden, güncel sanattan oluşan yüksek kültür var. Bir de popüler kültür var. Şimdi bu popüler kültürün karşısında yüksek kültürün nicelik olarak bir baraj oluşturması diye bir şey söz konusu olamaz. Rolling Stones konserini bilmem kaç yüz bin kişi izlerken, bir küçük resim sergisini, belki entelektüel açıdan çok önemli olan bir sergiyi izleyen insan sayısı onunla mukayese edilebilecek düzeyde değildir. O zaman bu küçük, nicelik bakımından küçük, ama nitelik açısından çok yüksek entelektüel yorumları getiren alanın muhafazası nasıl gerçekleşecek? Devlete bu manada düşen büyük görev şudur: Devlet, nitelik bakımından çok önemli, ama maddi imkânlar ve nicelik bakımından küçük olan alanı mutlaka kültür endüstrisine karşı bir şekilde desteklemek zorunda. 

Devletin yapabileceği, atabileceği bazı çok somut ve fonksiyonel adımlar da var. Mesela vergi politikaları. Fransa’da kitap satışlarında veya sinema sektörünün ayakta kalmasında devlet özel vergi politikaları uygulamıştır. Türkiye’de ise henüz biz bu algı ve bu anlayış içinde değiliz. 

Sorduğunuz soruların nirengi noktası şu: Özerk bir sanat ve kültür anlayışından, bağımsızlaştırılmış bir sanat ve kültür anlayışından, oradan hareketle mi bir kültür politikası oluşturacağız, yoksa belirlenmiş bir kültür politikası açısından bakarak, adeta sanatın da nasıl olacağını, olması gerektiğini mi tayin edeceğiz?

Türkiye sadece bugün ve fiilen değil, çok öteden beridir bir muhafazakâr kültür içinde, bir muhafazakâr kültür iklimi içinde veya bir muhafazakâr ortam içinde yaşıyor.  

Peki, muhafazakâr kültür nedir? Muhafazakâr kültür gerçekten bir kültürel kavram mıdır? Böyle bir muhafazakâr kültür sosyolojisinden söz edilebilir mi? Bunlar çok zor sorular. Bir kere ister istemez muhafazakârlık kavramının tarifini gerektiriyor. Şaşırtıcı bir şey söyleyeyim: Muhafazakârlık aslında modern bir kavram, yani modernitenin demin Jale’nin değindiği devrimler dönemi 1789’da açılıp, sonra 1848 devrimleriyle ve sonra 1917 devrimiyle, ardından Çin’in geçirdiği kültür devrimiyle devam edince, muhafazakârlık ortaya çıktı. 

Türkiye’deki muhafazakârlık, demin söylediğim gibi sadece geçmiş nostaljisi içinde yaşamak, geçmişte olan her şeyin iyi olduğunu düşünmek, ancak geçmişe dönersek bazı şeylerin düzelebileceğine inanmak demek oluyor. Osmanlılar “İlerleme nasıl olur?” diye kendi âlimlerine sorduklarında şu cevabı aldılar: “Efendim asr-ı saadete dönersek, o dönemde her şeyin eşsiz bir uyum ve düzen içinde yaşandığını hatırlarsak, aynı düzeni yeniden kurabilirsek bugünü de kurtarabiliriz, bugün de her şey düzen içinde kalabilir.” İbn-i Haldun’u kendi dillerine çevirip okuyana kadar buna inandılar. Fakat İbn-i Haldun onlara başka bir şey söylemeye başladı. Dedi ki “İnsanlık kevn ve fesattan oluşur.” Kevn doğmak, fesat ifsat olmak, yıkılmak demektir. Toplumlar doğarlar, yaşarlar, yıkılırlar ve öyle eskideki asr-ı saadetlere dönmek suretiyle kendilerini kurtaramazlar, ancak yenilik üretebilirseniz ayakta kalabilirsiniz.

Modernite düşüncesinin özü budur. Ancak yenilik üretebilirsek bugünü geleceğe taşıyabiliriz, yoksa geçmişi bugüne taşımak suretiyle bugünü ihya etmek mümkün değil. Cumhuriyetimiz bu ikinci görüşe inandı. 19. yüzyıl Avrupası’nda doğmuş olan pozitivizmin etkisi altında sürekli bir ilerlemecilik düşüncesine inandı Cumhuriyet ve bunu kendi zihinsel yapısının, bilinç yapısının belkemiği haline getirdi. Geçmişte olan şeylerin çoğunun yanlış olduğuna inandı, “yanlış olmasaydı içine düştüğümüz şartlar oluşmazdı” dedi. Ne kadar yenileşebilirsek, yeniyle ne kadar bütünleşebilirsek, o yeniyi ne kadar üretebilirsek o kadar önümüz açık olacak. Dolayısıyla Cumhuriyet’in, evet devrimci bir boyutu vardı. Cumhuriyet, buna uygun olarak geçmiş kültürel birikimi de bu anlamda yok saydı ya da ihmal etti veya bunu zamana bıraktı diyelim. Yani yeni modeller, yeni metotlar ve yenilik bir bilinç durumu olarak benimsenirse, insanlar istedikleri takdirde geçmişe gidip geçmişteki birikimi alıp, dönüştürüp onu bugüne ait bir senteze getirebilirler diye düşündü. 

Bunun altında şöyle bir mantık yatıyor. Her kültür diyalektiktir. Diyalektik, geçmişini içinde barındıran bir unsurdur. Belli bir dönemin, skolastik dönemin kültürü vardır, o skolastik dönemin kültürü diyalektik olarak bugünkü kültüre şöyle veya böyle etki eder, bugünkü kültürün içinde yer alır. Ama geçmiş birikimin metodik olarak yeniden üretilmesi yani reprodüksiyonu başlı başına bir olaydır. Muhafazakâr kültürün kabul etmediği bu.

Muhafazakâr kültür ise şöyle düşünüyor: Bizim geçmişte hat sanatımız vardı. Gerçekten muhteşem örnekleri var, ben de bakmaya bile kıyamıyorum. Ebru vardı, müzehhipler vardı, süslemeler yaparlardı, bunları bugün de insanlara yaptırabilirsek, biz ayrı bir kültür olarak, özgün bir kültür olarak dünya yüzünde var olabiliriz. Böyle bir şey maalesef yok. Yani geçmiş bir kültürel birikimi bugün aynı metotlarla devam ettirmek bir kere eşyanın tabiatına, dokusuna, doğasına aykırı. Nitekim şöyle bir örnek vereyim, benim izlediğim bir alandır. Bu hat sanatında, kaligrafide bugün, hem de muhafazakâr kesimde, yeni denemeler ve arayışlar vardır. Yani o hat bugün bir resim gibi yapılıyor. Ve gelenekçiler buna karşı çıkıp diyorlar ki, “bugün yapılan, hat sanatının felsefesine aykırı bir tutum almaktır.” Şunu söylemek istiyorum: Bugün eski sanatı aynı yöntemlerle ve koşullarla aynen yapmaya devam etsek bile görsel bilinç, görsel ideoloji, görsel dil ve genel olarak dünyayı kavrama bilinci değiştiğinden 16. yüzyılın hattını aynen yazamayız. Yazılamıyor da. Bugünkü dünyanın alttan alta sızdığı bir yeni hat oluşuyor. İlk bakışta eski ve hiçbir şey değişmemiş gibi duruyor. Fakat değil. Bilenler baktıklarında ortada yepyeni, bambaşka, tümüyle farklı bir üretim görüyorlar. Muhafazakâr kesim bunu ne anlıyor ne de kabul ediyor. Yanlışlık burada başlıyor. 

Dolayısıyla şunu söyleyeyim: Sanat zanaattan yukarıda bir şeydir. Zanaat bir sanat kabul edilebilir ama sanat daima içinde entelektüel boyut barındıran, daima yenilikçi arayış içeren, daima ona yeni bir boyut katma çabası gösteren bir süreçtir. Zanaat ise bir şeyin çok uzun asırlar içinde töresel olarak, görgül olarak yapılması ve ancak çok yavaş değişmesi demektir. Bugün zanaatla bu işin sürmesi, sürdürülmesi mümkün değil. Modernlik her kurumun kendisini aşma çabası ve buna o kurumun gönüllü olarak izin vermesidir. Bu değişimin çok ani ve keskin olmamasını istemek bir haktır. Kabul ederim ve muhafazakârlık gerçek manasıyla budur. Ama “hiç değişmesin, biz 21. yüzyılda 16. yüzyılı yaşayalım” derseniz muhafazakârlık aşılır, mutaassıplık başlar. 

Bu sadece sanatsal üretimle ilgili de değildir. Onun bir parçası olduğu kültürel üretimle ilgilidir. Zaten asıl sorun kültürün kendi kendisini dönüştürmesini sağlamaktır. Bu değişimi kültürel alanda istemek, beklemek ve kovalamaktır. “Bizim” diye nitelenen bir kültür kabulünü anlayabilirim. Türküler ve folklorik üretim yerlidir. Hatta o bile farklı etkilere açıktır. Ama büyük kültür daima bir sentezdir. Asla tek bir kültüre bağlı olmaz. Aksine, “karışım”a ne kadar açıksa o derecede önemlidir. Farklılığın getirdiği yenilik boyutu etkileyicidir. Yüksek kültür üretimi de yerliliği önemser. Abbas Kiarostami İranlı büyük bir sinemacıdır. Japon ve Çinli yazarlar Nobel alıyor. Bunlar özgül yerel kültürü kullanmasaydı bu düzeye çıkamazlardı. Ama onu aşan bir evrensellik anlayışını benimseyerek o yerelliği evrenselle gerilim içine soktuklarından başarılı oldular. Muhafazakârlık ancak bu bağlamda anlamlı olur ki, bu da muhafazakârlık değildir. 

Bu tartışmaya öyle çok teorik bir boyut katmaksızın şunu söyleyeyim: Türkiye’de muhafazakâr çevrelerin temel iddiası Türkiye’nin, Cumhuriyet ile birlikte yazının, alfabenin vs. değiştirilmesiyle bir bellek kaybına uğradığı, bir kimlik krizi yaşadığıdır. “Dışarıdan teknoloji alalım, ideoloji dışarda kalsın” meselesinin özü de Ziya Gökalp’ten beri aynı mantığı yansıtıyor. Halbuki şunu biliyoruz, çağdaş sosyoloji bunları analiz etmiş ve “İdeoloji-teknoloji ayrışması nasıl oluyor?” sorusuna cevap vermiş durumda. Teknoloji daima tayin edicidir. Yani yeni bir teknoloji gelince ideolojinin değişmemesi mümkün değil. Osmanlılar bunu öyle devrimsel bir yönteme başvurmadan yapıyorlardı ama sonra Cumhuriyet bunu başka bir metotla gerçekleştirdi.