Söyleşimize başlarken, dün tesadüfen bana ulaşan, önemli bir Avrupa bankasında çalışan bir dostumun gönderdiği rapordan bahsetmek istiyorum. Raporun başlığı: Turkey at the Crossroads. “Dönüm noktasında Türkiye” veya “Yol Ayrımında Türkiye.” Bu bana birkaç ay önce yine yabancı dostlarımla yaptığım bir sohbet toplantısını hatırlattı. Ben de konuşmama tesadüfen benzeri bir başlık koymuştum. Daha da ilginci, iş yaşamımın en başlarında, yani 1974’te, ilk defa bir yabancı dinleyici kitlesine konuşma yaptığımda, çok iyi hatırlıyorum, konuşmamın başlığı yine aynıydı: Turkey at the Crossroads. Bakıyoruz, Türkiye hep bir yol ayrımında... Türkiye bazı temel kararlar vereceği noktaya geliyor, bu noktada vereceği kararlar çok önemli gibi bir his oluşuyor ve bu benim söylediğim zaman aralığı 40 küsur yıl... Ama arada da eminim, “Yol Ayrımında Türkiye” başlıklı düzinelerle konuşma bizler tarafından, başkaları tarafından yapılmıştır.

Bu ne ifade ediyor acaba? Biz çok farklı aşamalardan geçerek bugünlere geldik. 70’li yıllar çok farklı bir ekonomik ortamdı, ondan sonra 80’li yıllarda bildiğimiz gibi Türkiye dışa açılma çabaları içine girdi, istediğimiz dengeleri sağlayamadık. 90’lı yıllarda bazı bocalamalar geçirdik. Ondan sonra da 2002’den itibaren bir politik istikrar dönemi... Bunun başında oldukça tatmin edici ve ümit yaratan ekonomik sonuçlar... Hatta dünyanın krize girdiği 2007-2008 yıllarından sonra da Türkiye’nin tatmin edici performansını bir süre sürdürmesi... Ama son yıllarda düşüş gösteren ve ileriye yönelik olarak kuşkular yaratan bir ekonomik performans... Tabii bu çerçevede Türkiye’nin kendi bölgesi ve kendi iç siyasi gelişmeleriyle ilgili, ekonomiyi de etkileyen çok dramatik gelişmeler, olaylar yaşadık. Bunları değerlendirdiğimiz zaman acaba bu “yol ayrımında Türkiye” konusuna nasıl bakmalıyız? Nasıl bir yol ayrımındayız? Gidişatın olumlu yönde olmasını nasıl sağlayabiliriz? Acaba tartışmamıza buradan başlayabilir miyiz?

Şimdi, bununla bağlantılı olarak, son dönemlerde özellikle sözlüğümüze yerleşmiş olan bir “orta gelir tuzağı” kavramı var. Bu kavram acaba ne kadar önemli ve ne kadar doğru? Biraz bunu tartışabilir miyiz? Çünkü ortada bir tuzak olması için ve bu tuzağa da düşülmesi için en azından iki şeye ihtiyaç var gibi görünüyor bana. Bir kere, bu tuzağı kuran birileri olması lazım. Bunlar yine birtakım dış güçler, insanlar, kurumlar, ülkeler... Veya yapının gereği bu tuzak bir şekilde kendiliğinden ortaya çıkıyor. İkincisi de, bazı hatalar yapıyoruz ki, bu tuzağa düşüyoruz. O hataları yapmasak, belki bu tuzağa düşmeyeceğiz veya doğru şeyler yaparsak bu tuzaktan çıkacağız. Şimdi böyle bakarsak, ortada gerçekten bir tuzak mı var? Nasıl çıkabiliriz bu tuzaktan? Çünkü Türkiye’nin orta gelir tuzağına düşmüş ülkeler arasında tipik bir örnek olduğuna ilişkin pek çok şey yazılıp çizilmeye başlandı.

Yani şöyle anlıyorum: Mesele bir “tuzak” diye ortaya konduğunda, sanki birtakım dışsal etkenlerden dolayı çıkmış gibi görünüyor. Oysa bu, bizim bazı şeyleri zamanında ve olması gerektiği gibi yapamamamızla ilgili bir durum... Bir takılma, ilerleyememe, orta gelir grubundan daha üst düzeye çıkamama durumuyla karşı karşıyayız. Sizin verdiğiniz örneklerden hareket ederek şu sonuca gelebilir miyiz acaba? “Bazı ülkeler yerle bir olduktan sonra yükseldiler” dediniz, bazıları da gelişme süreçlerinde bu tuzağa takılmadan yollarına devam ettiler. Bu ülkeler arasında eğitilmiş nitelikli insan gücü gibi bir ortak nokta olduğunu söyleyebilir miyiz? Veya eğitimde atılım yapmadan bu takılma durumunu aşabilmiş ülke örnekleri var mı? Birtakım istisnai durumları, çok büyük doğal kaynaklara sahip ülkeleri bir kenara bırakırsak, eğitimde atılım yapmadan zenginleşmiş ülkeler olmadığını söyleyebilir miyiz acaba? Buradan hareketle bazı konuları tartışmamız gerekli gibi geliyor bana.

Bazı temel konularda kararlar vermemiz lazım sonucunu çıkarıyorum buradan ve sadece ekonomi ile sınırlı olmayan bir kapsamda bakmamız gerekir diye anlıyorum. Buna temelde katıldığımı belirtmek istiyorum, ancak “Bizim bu ayrım noktasından hangi önceliklere göre programlar yaparak ve onlara nasıl yaklaşarak çıkmamız lazım?” gibi pratik bir soru var karşımızda. Bunu da demokrasinin koşulları çerçevesinde, mevcut dünya ve ülke koşulları içinde yapmamız lazım. Buna odaklandığımız zaman “Hangi önceliklerle sorunların üzerine gitmeliyiz?” sorusunu tartışmaktan galiba kaçınamayacağız. İsterseniz daha pratik olmak adına bizi hep kısıtlayan ve kısıtladığına inandığımız faktörler üzerinde biraz duralım.

Ben tabii ki iktisatçı değilim, ama ekonomi tartışmalarını yaşayan bir iş insanı olarak hep dönüp dolaşıp “tasarruf açığı”, “cari açık” gibi konulara geldiğimizi görüyorum. Demek ki bu konularda Türkiye’de ciddi frenler var. Bunların öncelik derecesi veya önem derecesi eminim sizler tarafından çok daha iyi değerlendirilecektir. Ama biz ne zaman büyüme hızımızı artırsak bir cari açık artışı ve bunun yarattığı bir kriz tehlikesi gündeme geliyor. Tasarruf açığının Türkiye’yi benzer ülkeler arasında farklı bir konuma getirdiği iktisatçılar tarafından zaman zaman ifade ediliyor. Bunun çaresi konusunda önerilere ise ben pek rastlamıyorum. İktisatçılar olarak sizin çok farklı görüşleriniz olacaktır. Ama sadece iktisadi çözümlerle halledilemeyecek olan, geleneklere, alışkanlıklara, tüketici psikolojisine ilişkin boyutları da bulunan bir sorunla karşı karşıyayız gibi geliyor bana. Bunu nasıl giderebiliriz?