“Özel sektör kendi yararına olan şeyleri talep ediyor, rant isteniyor” dedi Refet Hocam. Sadece rant da olmayabilir bu. Yani rekabet gücünü artıracak şeyler olabilir, uluslararası alanda etkinliğini artıracak şeyler olabilir... Bu taleplerde özel sektörün çok da geri olduğunu zannetmiyorum. Galiba sizin üzerinde durduğunuz, belki kısa dönemde özel sektörün yararına olmayacak, ama ekonominin sağlıklı yönlendirilmesi için veya toplumun refaha kavuşması için daha uzun vadeli, özel kesimin çıkarlarıyla bire bir bağlantılı olmayan şeyleri talep etmiyor.

Bunun iki nedeni olabilir. Ya bu bilinçte değildir özel kesim, umursamıyordur böyle şeyleri, kendi çıkarları peşindedir, kendisi bir yaşam mücadelesi içinde olduğu için kendi kısa vadeli yararlarının ötesini görmüyor olabilir. Veya talep etmesinin sonuç vereceğini düşünmüyordur. Bence şu neden de çok önemli: Geleneksel olarak özel kesim devlete bağımlı olduğu için özel kesimin politika seçeneklerine ilişkin çalışmaları, talepleri, belki bizim arzu ettiğimiz düzeyde, örnek almak istediğimiz ülkeler düzeyinde dikkate alınmıyor. Veya bunları değerlendirecek kurumsal mekanizmalar Türkiye’de tam oluşmamış. İyi niyete dayalı, olumlu bir diyalog ortamını sürdürme arzusuyla oluşturulan, ama kurumsal bir yapısı olmayan bazı mekanizmalarla bu diyalog sürüyor. Enformel mekanizmalar ile sürdürülüyor. Bunun da tabii kalıcı olmasını ve her zaman iyi sonuçlar vermesini beklemek mümkün değil.

Dilerseniz biraz da sanayimizin durumuna değinelim.

Kendi deneyimlerime bakarak Türkiye’de sanayi yatırımlarını değerlendirmeye çalıştığım zaman rakamlar, somut veriler bir yana, Türkiye’de ciddi, büyük ölçekli sanayi yatırımlarının eskisi gibi ön planda olmadığını görüyorum. Eskiden herkesçe bilinen, hatta iş yaşamıyla belki de doğrudan ilişkisi olmayan gazete okurlarının bile farkında olduğu büyük özel sektör imalat sanayi projeleri vardı. Bunlar bilinirdi, konuşulurdu, bunların gerçekleşmesi izlenirdi. Devreye girecekleri tarih bilinirdi ve beklenirdi. Şimdi böyle bir ortam yok gibi geliyor bana. Öte yandan inşaatın ne kadar öne çıktığını biliyoruz Türkiye’de... Bir başka gözlem: Ara malı imal eden bazı sanayi kuruluşlarının kapılarını kapattığını gözlüyoruz, birçok malda ithalata dönüldüğünü görüyoruz. Tabii, bunların nedenleri kısmen bildiğimiz şeyler. Dışa açılma, gümrük birliği mutlaka böyle maliyetler getirecekti, işin doğasında var. Herkes her konuda rekabet gücüne sahip olamayacağına göre, bazı ürün gruplarında dışa bağımlılık doğal olarak artacaktır. Buna karşılık da, bizim dış pazarlara erişimimiz başka bazı alanlarda artacaktır ve bu da yapısal bir değişikliği mutlaka getirecektir. Öte yandan bazı kurumların, kuruluşların yatırımlarını yurtdışına kaydırdıkları da bir gerçek. Orada ciddi pazar payları elde ediyorlar ve üretimlerini de oraya taşıyorlar. Bir de, yanılmıyorsam sanayimizin ekonomideki yeri ve Türkiye’nin de üretici ülkeler arasındaki yeri çok fazla değişmiş değil. Ciddi bir üretici ülke, imalat sanayisi ciddi bir güç olarak Türkiye varlığını sürdürüyor gibi görünüyor. Acaba bizim bu açıdan yerimiz nasıl değerlendirilmeli? Türkiye acaba ileri hizmetler sektörünün daha önde olduğu bir ekonomik yapıya geçmek zorunda mı? Böyle bir şey mi olmalı, yoksa “imalat sanayisi yerini koruyamadığı sürece zaten bunu yapamayız” mı diyeceğiz? Gerçekten manzara nedir ve bu gidişat bizi nereye götürür? Bu konularda ne düşünüyorsunuz?

Birçok ders çıkartılabilir diye düşünüyorum. Bir kere, uzun bir süreyi kapalı ekonomi koşulları altında geçirmiş olmamızın çok net sonuçlarını yaşıyoruz. O uzun süre tabii bizim kendi yanlışlarımız mıydı, yoksa dünyadaki koşullar mı zaten öyleydi? Türkiye gibi pek çok ekonomi dışa kapalı olarak bir yerlere ulaşmaya çalışıyordu. Türkiye de onlardan biriydi. Belki çok da fazla gecikmedi bu koşullardan çıkmakta. Olabilir, ama bir gerçek var ki, biz o yılların etkisiyle bazı şeylerde geciktik. Şimdi bizim dünya pazarlarında söz sahibi olmaya çalıştığımız alanlarda bu gecikmenin etkileri son derece açık. Biz her şeyi iyi yapmaya çalışsak da bazı duvarlara ister istemez çarpıyoruz. Geç gelen olmanın dezavantajlarını yaşıyoruz. Bizden daha yerleşik markalar var. O pazarlara bizden çok daha önce girip yer etmiş tecrübeli kuruluşlar var. Markalarını tüketici nezdinde kabul ettirmişler, deneyim kazanmışlar vs. vs. Bunlar ürünü çok iyi üretmekle bir günde kazanılabilecek şeyler değil. İyi bir ürün ortaya çıkarmak işin sadece bir yönü, önemli bir yönü kuşkusuz, ama ek olarak elde edilmesi gereken pek çok şey var. Biz bu konularda gerçekten çok geriyiz ve baktığımız zaman da zaten Türk markaları olarak, pazarlarda söz sahibi Türk kuruluşları olarak, son derece az sayıda oyuncumuzun olduğunu görüyoruz. Yani Türkiye’nin ilk 20 ekonomi içindeki yeriyle orantılı olmayan biçimde gerideyiz. Bu, çıkarmamız gereken derslerden bir tanesi...

Elbette 1980’lerle gelen dışa açılma dönemi rekabet gücü açısından bizi farklı bir aşamaya getirdi, ama sizin benden çok daha iyi bildiğiniz gibi, makroekonomik koşullarımızı ideale yaklaştırmak açısından pek çok eksikle geçirdik o yılları. Bir istikrar dönemine kavuşamadık. Reformları birbirini tamamlayacak biçimde, bütüncül bir şekilde ele alamadık ve çalkantılı 90’lı yıllara zemin hazırlamış olduk. Ne yazık ki, 80’li yılların getirdiği o atılımın meyvelerini gerektiği gibi alamadık. O zaman daha akılcı, daha bütünlüklü, daha sağlıklı politikalar izlenebilseydi, daha farklı bir yerde olurduk.

Son dönemlerden de çıkarmamız gereken sonuçlar, dersler var. Görece çok iyi bir dönem geçirdi 2002’den sonra Türkiye... Oradan benim çıkardığım sonuç, zorunluluklarla karşı karşıya kalındığında bazı doğru şeylerin yapılabildiği... Keşke o noktaya kadar varılmadan, gecikilmeden hayata geçirilebilse herkesin bildiği bazı doğrular... Ama gerek siyasi nedenlerle, gerekse yeterince kararlılık ortaya konmadığı için bu reformların yapılamamış olması, 2000’li yılların başında bizi krize sokarak o noktaya getirdi. Daha sonra yapılan doğru uygulamaların meyvelerini uzunca bir süre aldık. Güçlenen yapımız, o dönemde dünyadaki gelişmelerin getirdiği olumsuzlukları aşmada bize yardımcı oldu.

Buradan başka bir derse daha geliyoruz... 2007’den sonra, koşulların lehimize gelişmekte olmasına rağmen, yine gerekenleri yapmakta geciktiğimiz bir dönem yaşadık. Oysa o dönemi iyi değerlendirebilseydik, belki bugün çok farklı bir konumda olacaktık diye düşünüyorum.

Şimdi, bizim kalıcı ekonomik büyüme konusunda ezberlediğimiz bir reçete var. Daha fazla katma değerli üretim yapmak lazım, daha fazla katma değerli ihracat yapmak lazım, bunu yapabilmek için de inovasyon yapmak lazım... Rekabet gücümüzü artırmak ancak yenilikçi ürünler, yenilikçi üretim süreçleri tasarlamakla mümkün. Bunun da kökünde inovasyon var. Bunu hızlandırmamız lazım. Şimdi “bu yeterli mi, değil mi?” diye aslında size sormak isterim, ama ben iş yaşamının içinden baktığımda en azından yararlı olduğunu görüyorum. Kendi tecrübelerimizden bunu çıkarıyorum. İnovasyonu gerçek anlamda hızlandırabildiğimiz noktalarda pazarlardaki konumumuzu ve kârlılığımızı artırabildiğimizi görüyorum. Bunun geniş çapta yapıldığı takdirde ekonomiye ciddi yararlar sağlayabileceğini görebiliyorum.

Tabii şu soru akla geliyor: Gerçekten reçete bu mu? Yani bu şablona, klişeye dönüşmüş olan reçete doğru reçete mi? “Buradan çıkış yolu, elimizdeki bütün politika seçeneklerini ve aletlerini kullanarak bunu ülke çapında yaygınlaştırmak ve güçlendirmek mi, yoksa başka konular üzerinde durmak mı gerekir?” diye bir soru aklıma geliyor.

Alman kuruluşlarından örnek verdiniz. Almanya’da hakikaten belki orta ölçekli denebilecek ama kendi alanlarında dünya çapında söz sahibi pek çok şirket var ve bunlar genel olarak isimleri ortada pek görünmeyen şirketler. Genellikle de ara malı imal ettikleri için, sadece o konuda imalat yapan kuruluşların bildiği, tanıdığı son derece güçlü markalara ve pazar paylarına sahip şirketler. Ama, biz tüketiciler olarak onların farkında değiliz. Onu, örneğin, belirli bir makineyi üreten şirket biliyor, çünkü o makinenin parçasını mutlaka Almanya’daki şirketten, adı ünlü olmayan şirketten alıyor ve o şirketin de dünya çapındaki pazar payı yüzde 60’larda, 70’lerde, 80’lerde olabiliyor. Hatta bunların “gizli şampiyonlar” diye nitelendiğini görüyoruz. Ama acaba sizden ayrılıyor muyum burada? Çünkü bu Alman şirketlerinin de güçlü yönü inovasyon, başka bir şey değil. O nedenle bizim inovasyonun iş yaşamının, sanayinin olmazsa olmazı, ayrılmaz bir parçası olduğu anlayışına kendimizi alıştırmamız lazım. Yani şimdi “biz belirli bir aşamada inovasyonsuz sanayi yaparız, ondan sonra inovasyon yaparız.” Bu, temelde sağlıklı bir görüş değil. Aslında, “inovasyonsuz sanayi olmaz” fikrini benimsemek gerekiyor.

İnovasyonun tanımını nasıl yapacağız? İnovasyonu “ticari ürüne dönüştürülebilen yenilik” olarak tanımlayabiliriz belki. Bunun beslendiği kaynaklar arasında kuşkusuz araştırma-geliştirme var, bilimsel araştırmalar var, ama şart da değil. “Mevcut bilginin, teknolojik becerinin kullanılabilir süreçlere, ticari yarar getiren süreçlere ve ürünlere dönüştürülmesi” diye tanımlayabiliriz. Ama inovasyon olmazsa, ortada inovasyon sonucu ortaya çıkmış bir ürün yok ise, zaten sanayinin olamayacağını, başkasının ürününün taklidi ile, bir şeyin benzerinin üretilmesi ile sanayi oluşturulamayacağını bizim galiba kabul etmemiz lazım. Bunun kabullenilmesi de kapalı düzen içinde uzun bir süre geçirmiş bir ekonomik ortamın oyuncuları olarak belki zaman alacak diye de düşünmek lazım.